Theo thống kê của Bảo hiểm xã hội Việt Nam (BHXH), tính từ năm 2018 đến hết 31/12/2023, toàn ngành đã gửi 417 hồ sơ kiến nghị khởi tố sang Cơ quan điều tra. Trong đó có 34 hồ sơ kiến nghị khởi tố theo Điều 214 về tội gian lận bảo hiểm xã hội, bảo hiểm thất nghiệp, 4 hồ sơ kiến nghị khởi tố theo Điều 215 về tội gian lận bảo hiểm y tế, 379 hồ sơ kiến nghị khởi tố theo Điều 216 về tội trốn đóng bảo hiểm xã hội, bảo hiểm y tế, bảo hiểm thất nghiệp. Riêng năm 2023, toàn ngành phát sinh 26 hồ sơ kiến nghị khởi tố, trong đó 17 hồ sơ theo Điều 214, có 1 hồ sơ theo Điều 215, và 8 hồ sơ theo Điều 216.

Tính đến nay, 15 hồ sơ đã được khởi tố, trong đó có 8 bản án đã có hiệu lực pháp luật với số tiền cá nhân, tổ chức phải thi hành án cho cơ quan Bảo hiểm xã hội là trên 2,69 tỷ đồng. Số tiền cơ quan Bảo hiểm xã hội đã thu hồi được từ thi hành án đạt hơn 2,38 tỷ đồng (chiếm 88,5% số tiền phải thi hành án); 220 hồ sơ không khởi tố do được xác định là không có dấu hiệu tội phạm, không có hành vi vi phạm hoặc chuyển xử lý hành chính; 23 hồ sơ tạm đình chỉ giải quyết kiến nghị khởi tố; 2 hồ sơ bị tạm đình chỉ, đình chỉ; 103 hồ sơ vẫn đang trong quá trình xem xét, giải quyết.

BHXH Việt Nam cho biết, trong quá trình thực hiện lập, gửi hồ sơ kiến nghị khởi tố, cơ quan Bảo hiểm xã hội các địa phương còn gặp một số vướng mắc. Cụ thể:

Thứ nhất, cơ quan Công an xác định hành vi chậm đóng chưa đủ yếu tố cấu thành tội phạm do không có yếu tố gian dối hoặc thủ đoạn khác.

Thực tiễn công tác gửi kiến nghị khởi tố (KNKT) cho thấy, hầu hết các hành vi cơ quan BHXH xem xét, lập hồ sơ gửi KNKT được xác định là hành vi chậm đóng. Theo đó, đơn vị sử dụng lao động (SDLĐ) đã kê khai đầy đủ số người tham gia BHXH, số tiền phải đóng, khấu trừ tiền lương của người lao động (NLĐ) để đóng BHXH, bảo hiểm thất nghiệp (BHTN), bảo hiểm y tế (BHYT) nhưng chưa đóng được cơ quan Công an xác định là không có thủ đoạn gian dối hoặc thủ đoạn khác nên không thỏa mãn dấu hiệu tội phạm quy định tại khoản 1 Điều 216.

Tình trạng doanh nghiệp vi phạm đóng BHXH gây ảnh hưởng đến quyền lợi người lao động. (Ảnh minh họa)

Thứ hai, về dấu hiệu “đã bị xử phạt vi phạm hành chính mà còn vi phạm”, Cơ quan điều tra không thụ lý hồ sơ do quyết định xử phạt vi phạm hành chính (VPHC) do cơ quan BHXH ban hành được xác định đối với hành vi chậm đóng nên chưa đủ yếu tố cấu thành tội phạm theo quy định. Ngoài ra, biên bản xử phạt VPHC xác định chủ thể là đơn vị SDLĐ nên việc truy cứu trách nhiệm hình sự đối với cá nhân không có căn cứ.

Bên cạnh đó, liên quan dấu hiệu “đã bị xử phạt VPHC về hành vi này mà còn vi phạm” còn có cách hiểu khác nhau: Hành vi đã bị xử phạt VPHC mà còn vi phạm được hiểu là cùng hành vi vi phạm đã bị xử phạt vi phạm hành chính nhưng đơn vị SDLĐ không nộp số tiền vi phạm (thỏa mãn dấu hiệu từ đủ 6 tháng trở lên đối với 10 người hoặc 50 triệu đồng) hay là hành vi vi phạm tiếp tục tái diễn sau khi đã bị phạt VPHC (mà đơn vị SDLĐ trước đó đã nộp tiền hoặc chưa nộp số tiền vi phạm được xác định trong quyết định xử phạt VPHC).

Thứ ba, đối với hành vi chậm đóng mà đơn vị SDLĐ đã kê khai đầy đủ số người, số tiền phải đóng nhưng không đóng (lý do phía đơn vị đưa ra là do khó khăn trong sản xuất kinh doanh, không có thủ đoạn gian dối), Cơ quan điều tra có ý kiến “Đơn vị nợ do khó khăn, đề nghị khởi kiện vụ án dân sự theo quy định pháp luật”. Tuy nhiên, hiện việc khởi kiện của tổ chức công đoàn hiện đang gặp nhiều vướng mắc nên hầu như không thực hiện được trên thực tế do khó khăn trong việc thực hiện quy định về ủy quyền của NLĐ và thực tế triển khai của tổ chức công đoàn.

BHXH Việt Nam cũng cho biết, tính đến nay, trên thực tế chưa có vụ án nào liên quan Điều 216 được đưa ra xét xử do cơ quan Công an xác định hành vi vi phạm chưa đủ yếu tố cấu thành tội phạm, chưa đủ điều kiện thụ lý; cơ quan BHXH gặp rất nhiều khó khăn trong việc xác định hành vi trốn đóng để xử phạt VPHC làm cơ sở, tiền đề để xử lý hình sự về tội trốn đóng; Mặt khác, theo Điều 216 chỉ xử lý được với pháp nhân, khó áp dụng với cá nhân do chưa có quy định về xử phạt VPHC về đóng BHXH, BHYT đối với cá nhân là người quản lý, điều hành, người đại diện theo pháp luật của đơn vị SDLĐ.

Tác giả: Quốc Tiệp (t/h)