Thu hoạch lúa mỳ tại Inverleigh, cách thành phố Melbourne (Australia) khoảng 100km. (Ảnh: AFP/TTXVN)

Sau hai năm rơi vào tình trạng căng thẳng do đại dịch COVID-19, an ninh lương thực toàn cầu lại đang phải đối mặt với thách thức mới do tình hình căng thẳng Nga-Ukraine gây ra.

Giá một loạt mặt hàng thiết yếu như ngũ cốc, nhiên liệu hay phân bón đồng loạt leo thang và liên tiếp phá vỡ các mức cao kỷ lục.

Bóng dáng của “cơn bão đói”

Ngày 14/3, Tổng Thư ký Liên hợp quốc Antonio Guterres phát biểu rằng, chiến dịch đặc biệt của Nga liên quan tới Ukraine có thể khiến thế giới rơi vào "cơn bão đói và sự suy thoái hệ thống lương thực toàn cầu."

Ông Guterres cho hay ngay cả trước khi Nga tiến hành chiến dịch nói trên, các nước đang phát triển vẫn đang phải "vật lộn” để phục hồi sau đại dịch COVID-19, với mức lạm phát kỷ lục, lãi suất tăng và gánh nặng nợ chồng chất. Trong khi đó, một trong những thị trường cung cấp lương thực chính của thế giới lại đang gặp khó khăn nghiêm trọng.

Ông Guterres nhấn mạnh cuộc xung đột này đã vượt ra ngoài Ukraine, bởi nó còn “tấn công” vào những công dân và quốc gia dễ bị tổn thương nhất trên thế giới.

Tỷ phú Nga Andrei Melnichenko, sở hữu nhà máy sản xuất phân bón EuroChem và công ty than đá SUEK, ngày 14/3 cho biết cuộc khủng hoảng lương thực quy mô toàn cầu đang dần hiện rõ nếu căng thẳng tại Ukraine không kết thúc, trong bối cảnh giá phân bón tăng quá nhanh khiến nhiều hộ nông dân không còn đủ khả năng cung cấp dinh dưỡng cho đất.

Giá khí đốt tăng cao kỷ lục đã buộc công ty sản xuất phân bón Yara International (Na Uy) phải cắt giảm sản lượng amoniac và urê ở châu Âu xuống còn 45% công suất. Việc giảm bớt hai thành phầm thiết yếu trong sản xuất nông nghiệp này dự báo sẽ tác động mạnh đến nguồn cung lương thực toàn cầu.

Svein Tore Holsether, Giám đốc điều hành (CEO) của Yara International, nhận định rằng thế giới đang hướng tới một cuộc khủng hoảng lương thực có thể ảnh hưởng đến hàng triệu người.

Ông Holsether nhấn mạnh: "Không phải là liệu có sắp xảy ra một cuộc khủng hoảng lương thực hay không, mà quan trọng là cuộc khủng hoảng đó sẽ lớn như thế nào?"

Nga là nhà xuất khẩu lúa mỳ lớn nhất thế giới và Ukraine là nước xuất khẩu lúa mỳ lớn thứ năm. Cả hai nước cung cấp tới 19% nguồn cung lúa mạch của thế giới, 14% lúa mì và 4% ngô, chiếm hơn 1/3 lượng ngũ cốc xuất khẩu toàn cầu.

Nga và Ukraine cũng là những nhà cung cấp hạt cải dầu hàng đầu và chiếm 52% thị trường xuất khẩu dầu hướng dương của thế giới. Nguồn cung phân bón toàn cầu cũng chủ yếu đến từ hai quốc gia này.

Sự gián đoạn chuỗi cung ứng và logistics đối với sản xuất ngũ cốc và hạt có dầu của Ukraine và Nga, cũng như các hạn chế đối với xuất khẩu của Nga sẽ gây ra những hậu quả đáng kể về an ninh lương thực. Điều này đặc biệt đúng đối với khoảng 50 quốc gia phụ thuộc lớn (từ 30% trở lên) vào Nga và Ukraine về nguồn cung lúa mỳ.

Nhiều nước trong số đó là các nước kém phát triển nhất hoặc các nước có thu nhập thấp, thiếu lương thực ở Bắc Phi, châu Á và Cận Đông. Nhiều quốc gia châu Âu và Trung Á phụ thuộc vào Nga hơn 50% nguồn cung phân bón của họ, và tình trạng thiếu hụt ở đó có thể kéo dài sang năm 2023.

Các kỷ lục bị “xô đổ”

Giá lúa mì toàn cầu đã đạt mức cao nhất mọi thời đại vào đầu tuần này. Giá lúa mỳ tăng vọt đồng nghĩa với việc giá thực phẩm có thể là “đối tượng” tăng tiếp theo.

Một vấn đề lớn khác là khả năng tiếp cận phân bón của ngành nông nghiệp toàn cầu. Phân bón là mặt hàng rất cần thiết cho nông dân để đạt được mục tiêu sản xuất. Tuy nhiên, giá phân bón chưa bao giờ đắt hơn hiện giờ, khi xuất khẩu phân bón từ Nga đang bị chặn lại.

Người dân nhận lương thực cứu trợ tại Gumuruk (Nam Sudan) ngày 10/6/2021. (Ảnh: AFP/TTXVN)

Sản lượng phân bón ở châu Âu cũng sụt giảm do giá khí đốt tăng cao, một thành phần chính trong sản xuất phân bón có chứa nitơ như urê. Điều này khiến giá các mặt hàng ngũ cốc chủ chốt khác cũng tăng theo.

Giá ngô trên cả thị trường kỳ hạn lẫn thị trường giao ngay tại Trung Quốc đã chạm mức cao kỷ lục vào đầu tháng Ba, do lo ngại nguồn cung ngô từ Ukraine sẽ bị suy giảm dưới tác động của cuộc xung đột. Ukraine hiện là một trong những quốc gia cung cấp ngô lớn nhất cho Trung Quốc.

Giá thu mua ngô tại tỉnh Sơn Đông, một trong những nơi canh tác ngũ cốc lớn nhất Trung Quốc, đã tăng vọt lên mức 522,4 USD/tấn trong tuần đầu tháng Ba - mức giá cao nhất kể từ năm 2009. Tương tự, giá lúa mỳ tại tỉnh Sơn Đông cũng đã chạm mức 538,25 USD/tấn - mức cao nhất từng được ghi nhận.

Chỉ trong hai tuần kể từ khi căng thẳng giữa Nga và Ukraine gia tăng, giá dầu thế giới đã “vọt” lên mức cao nhất gần 14 năm trước khi “hạ nhiệt” xuống còn hơn 123 USD/thùng. Mức cao kỷ lục trước đây là 147,50 USD xác lập năm 2008 trong cuộc khủng hoảng tài chính toàn cầu.

Giá khí đốt châu Âu cũng đạt đỉnh kỷ lục do lo ngại về nguồn cung năng lượng. Giá xăng dầu tại Mỹ đã lên mức cao kỷ lục, vượt ngưỡng 4 USD/1 gallon (1 gallon = 3,78 lít), mức tăng được đánh giá có thể đe dọa đến sự ổn định của nền kinh tế, đẩy lạm phát lên cao và ảnh hưởng không nhỏ tới đời sống của người dân Mỹ.

Nền nông nghiệp hiện đại phụ thuộc rất nhiều vào năng lượng đầu vào, ví dụ như nhiên liệu cho các trang thiết bị nông nghiệp và điện cho các chuỗi cung ứng.

Điều quan trọng không kém là sự phụ thuộc của sản xuất ngũ cốc vào vào phân đạm tổng hợp - khí tự nhiên cộng với điện và máy móc thâm dụng vốn tương đương với ure. Ước tính khoảng 1/3 dân số thế giới phụ thuộc trực tiếp vào ngũ cốc được sản xuất bằng loại urê này và các loại phân đạm tổng hợp khác.

Giá năng lượng cao đồng nghĩa với giá phân bón cao và giá ngũ cốc cũng cao hơn. Trong ngắn hạn, điều đó có nghĩa là nạn đói xảy ra nhiều hơn ở các nước nghèo. Khi giá gạo từ các nhà xuất khẩu châu Á đang ở mức cao, nạn đói sẽ trầm trọng hơn ở Timor Leste, Lào, Campuchia, Myanmar và có thể là Indonesia.

Papua New Guinea và hầu hết các quốc đảo ở Thái Bình Dương cũng sẽ bị ảnh hưởng nặng nề vì các nước này phụ thuộc nhiều vào nhập khẩu lương thực.

Ứng phó khẩn cấp

Các Bộ trưởng Nông nghiệp Nhóm các nước công nghiệp hàng đầu thế giới (G7) cuối tuần trước cho biết họ sẽ "quyết tâm làm những gì cần thiết để ngăn chặn và ứng phó với một cuộc khủng hoảng lương thực." Tuy nhiên, nhiều quốc gia vẫn “co cụm” cho thị trường nội địa do lo ngại tình trạng thiếu lương thực.

Mới đây nhất, Ai Cập đã ban hành lệnh cấm xuất khẩu lúa mỳ, bột mỳ, đậu lăng và đậu nành trong bối cảnh lo ngại ngày càng tăng về dự trữ lương thực ở quốc gia đông dân nhất thế giới Arab. Indonesia cũng đã thắt chặt các hạn chế xuất khẩu đối với dầu cọ, một thành phần trong dầu ăn cũng như trong mỹ phẩm và một số mặt hàng đóng gói như chocolate.

Gạo được bày bán tại một khu chợ ở Karachi (Pakistan), ngày 10/6/2021. (Ảnh: AFP/TTXVN)

Các bộ trưởng G7 kêu gọi các nước giữ cho thị trường nông sản và thực phẩm của họ “mở” và phản đối bất kỳ biện pháp hạn chế phi lý nào đối với việc xuất khẩu nông sản.

Chủ tịch Ngân hàng Thế giới (WB) David Malpass hy vọng các nhà sản xuất trên thế giới sẽ phản ứng mạnh mẽ để tăng nguồn cung đáp ứng nhu cầu thực tế và người dân không cần phải tích trữ lương thực.

Ông Malpass cũng dự báo nguồn cung năng lượng bên ngoài Nga và nguồn cung lương thực bên ngoài Nga và Ukraine sẽ tăng mạnh, qua đó giảm thiểu tác động của việc giá cả leo thang và giúp duy trì đà phục hồi kinh tế.

Ông Malpass tin tưởng nguồn cung năng lượng có thể tăng nhanh hơn nguồn cung lương thực do việc điều chỉnh trong ngành nông nghiệp thường mất khoảng một năm.

Ông Malpass nhấn mạnh việc cần làm trong tình hình hiện nay không phải là đi mua lương thực và xăng để dự trữ, mà mỗi người dân trên thế giới cần nhận thức được rằng nền kinh tế toàn cầu hết sức năng động và sẽ phản ứng phù hợp, đảm bảo đủ nguồn cung.

Hiện vẫn còn quá sớm để đánh giá được đầy đủ tác động của tình hình căng thẳng Nga-Ukraine đối với các nguồn cung cấp ngũ cốc và cơ sở hạ tầng của Ukraine. Tuy nhiên, điều rõ ràng là nền kinh tế lương thực thế giới đang đứng trước "bờ vực" của một cuộc khủng hoảng nghiêm trọng, có thể gây xáo trộn như cuộc khủng hoảng vào năm 2007-2008.

Những bài học lớn đã được rút ra từ cuộc khủng hoảng lương thực gần nhất này và nỗ lực tránh những sai lầm trước đây sẽ là yếu tố then chốt để thế giới có thể giữ vững an ninh lương thực trong giai đoạn phải đối mặt với rất nhiều khó khăn hiện nay./.

Tác giả: Minh Trang