Tết Nguyên Đán là dịp lễ quan trọng nhất trong năm của người Việt Nam, và với người dân tộc Thái, đặc biệt là người Thái trắng ở huyện Thường Xuân (Thanh Hóa), ngày Tết còn mang những nét văn hóa độc đáo, thể hiện qua phong tục ẩm thực và nghi lễ truyền thống. Trong đó, bánh chưng đen là món ăn không thể thiếu, được coi là "linh hồn" của ngày Tết.

Bánh chưng đen – Biểu tượng của Tết Thái

Cũng như nhiều dân tộc khác, bánh chưng là món ăn truyền thống trong mâm cúng ngày Tết của người Thái. Tuy nhiên, điểm khác biệt nổi bật là người Thái trắng còn có bánh chưng đen – một món ăn độc đáo, mang đậm bản sắc văn hóa. Bánh chưng đen được làm từ gạo nếp trộn với tro của cây vừng khô, tạo nên màu đen nhánh đặc trưng. Công đoạn làm bánh đòi hỏi sự tỉ mỉ và khéo léo, từ việc rửa lá rong, chẻ lạt đến trộn tro và gói bánh.

Người Thái làm bánh chưng đen ngày Tết cổ truyền

Bà Lang Thị Chiến (58 tuổi, xã Luận Khê, huyện Thường Xuân) chia sẻ rằng, với người Thái, thấy bánh chưng đen là thấy Tết, bởi nó là linh hồn của dân tộc. Từ khi còn là thiếu nữ, bà Chiến đã được bà và mẹ truyền dạy cách làm bánh chưng đen, một truyền thống được gìn giữ qua nhiều thế hệ.

Bánh chưng của người Thái trắng có hình vuông nhỏ, nhân bánh làm từ đậu xanh và thịt ba chỉ. Bánh không chỉ dùng để cúng gia tiên mà còn là món quà biếu tặng người thân và khách quý. Theo quan niệm của người Thái, nếu ai đó bóc trúng chiếc bánh chưng đen đầu tiên trong dịp Tết, người đó sẽ gặp may mắn cả năm.

Gạo nếp nhuộm đen - nguyên liệu chính để làm bánh chưng

Người Thái quan niệm rằng, Tết là dịp để sum họp gia đình và tưởng nhớ tổ tiên. Vào sáng mùng 1 Tết, các gia đình thường làm lễ cúng gọi tổ tiên về ăn Tết. Bài cúng thường rất dài, kể về tình hình làm ăn, sinh sống của gia đình trong năm qua, đồng thời bày tỏ lòng biết ơn và cầu xin sự phù hộ của tổ tiên cho năm mới.

Đối với các gia đình nuôi gia súc, sáng mùng 1 Tết còn có tục lệ treo đôi bánh chưng lên sừng trâu để tỏ lòng biết ơn con vật đã đồng hành cùng họ trong công việc đồng áng vất vả. Đây là một nét văn hóa đẹp, thể hiện sự gắn bó giữa con người và thiên nhiên.

Cá nướng than – Món ăn đặc trưng ngày Tết

Ngoài bánh chưng, cá nướng than cũng là món ăn không thể thiếu trong ngày Tết của người Thái. Vào ngày 28 Tết, các gia đình thường tháo nước ao để bắt cá. Những con cá trắm cỏ, cá chép được chăm sóc cả năm trời, to như cái phích nước, được bắt lên để làm quà biếu họ hàng và chế biến thành món cá nướng than thơm ngon.

Cá nướng than là món đặc trưng không thể thiếu trong các gia đình người Thái

Cá nướng được đặt trên bếp than lớn, tỏa hương thơm nức, dùng để đãi khách đến chơi nhà trong những ngày Tết. Đây không chỉ là món ăn ngon mà còn thể hiện sự hiếu khách và tấm lòng của gia chủ.

Lòng hiếu kính với tổ tiên

Với người Thái, Tết còn là dịp để con cháu thể hiện lòng hiếu kính với tổ tiên. Những người con gái đã đi lấy chồng thường mang cỗ xôi, gà luộc về cúng tổ tiên vào ngày mùng 2 Tết. Đây là cách họ bày tỏ lòng biết ơn và sự kính trọng đối với cha mẹ và tổ tiên.

Phong tục ăn Tết của người Thái không chỉ là dịp để sum họp gia đình mà còn là cơ hội để gìn giữ và phát huy những nét văn hóa độc đáo của dân tộc. Từ bánh chưng đen đến cá nướng than, từ nghi lễ cúng tổ tiên đến tục lệ treo bánh chưng lên sừng trâu, tất cả đều thể hiện sự sâu sắc trong đời sống tinh thần và tình cảm của người Thái. Những phong tục này không chỉ làm giàu thêm bản sắc văn hóa dân tộc mà còn là niềm tự hào của cộng đồng người Thái trắng ở Thanh Hóa.

Lương Diễn