Khi có chủ trương phát hành tờ bạc giấy đầu tiên, Chính phủ lâm thời nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa và Chủ tịch Hồ Chí Minh đã giao nhiệm vụ cho Bộ trưởng Bộ Tài chính Phạm Văn Đồng chỉ đạo việc in và phát hành tiền giấy bạc Việt Nam.

Bộ Tài chính đã triệu tập về Thủ đô Hà Nội 20 họa sĩ để vẽ mẫu các loại giấy bạc, chia làm các nhóm như sau: nhóm họa sĩ Mai Văn Hiến vẽ mẫu giấy bạc 5 đồng; nhóm họa sĩ Nguyễn Đỗ Cung vẽ mẫu giấy bạc 10 đồng; nhóm họa sĩ Nguyễn Văn Khanh vẽ mẫu giấy bạc 20 đồng; nhóm kiến trúc sư Lương Văn Tuất và ông Đào Văn Trung - cán bộ cũ ở Sở Địa đồ chuyên vẽ diềm trang trí và kẻ chữ, họa sĩ Nguyễn Huyến vẽ hình giữa mẫu giấy bạc 100 đồng. Các họa sĩ khác như Nguyễn Sáng, Bùi Trang Chước, Lê Phả... đều tham gia vẽ mẫu.

Một số thợ vẽ bản đồ ở Xưởng in Đà Lạt do họa sĩ Ngô Chí Viễn dẫn đầu ra nhận công tác ở ngành bản đồ thuộc Bộ Tổng tham mưu cũng được huy động tham gia. Hai tờ tiền quan trọng được thực hiện trước là tờ 10 đồng do họa sĩ Nguyễn Đỗ Cung đảm nhận và tờ 5 đồng do họa sĩ Mai Văn Hiến trình bày.

 
Từ trái sang: nhà thơ Bảo Định Giang (thân sinh kiến trúc sư Nguyễn Trường Lưu), nhà thơ Hoàng Trung Thông, họa sĩ Mai Văn Hiến. Ảnh chụp năm 1982

Trong số đó, người có công nhiều nhất trong việc phác thảo những mẫu tiền giấy đầu tiên và cả những mẫu tiền giấy có hình chủ tịch Hồ Chí Minh sau này phải kể đến họa sỹ Mai Văn Hiến. Họa sỹ Mai Văn Hiến từng là Trưởng ban Hội họa Cục Tuyên huấn Tổng cục Chính trị. Ông sinh năm 1923, mất ngày 20/5/2006. Ông quê xã Điền Hòa, huyện Châu Thành, tỉnh Tiền Giang. Năm 1937, ông đỗ Thành chung ở Huế rồi ra học tại trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương.

Ông tham gia Cách mạng năm 1945, khi còn là sinh viên của trường. Năm 1947, ông gia nhập quân đội. Trong kháng chiến chống Pháp, ông là người minh họa trình bày báo Vệ quốc quân, vẽ rất nhiều tranh về đề tài chiến tranh cách mạng và người lính phục vụ các chiến dịch Đông Bắc, Thượng Lào, Điện Biên Phủ... Ông đoạt nhiều giải thưởng mỹ thuật toàn quốc với các tác phẩm tiêu biểu "Gặp nhau", "Trước giờ ra thao trường", "Bướm dọc đường", "Du kích Đông Bắc", "Sương tan"...Với những đóng góp trong hai cuộc kháng chiến chống Pháp, chống Mỹ. Ông được Nhà nước tặng thưởng Huân chương Độc lập hạng ba, Huân chương Chiến thắng hạng nhì, Huân chương Kháng chiến hạng nhất và nhiều huân huy chương cao quý khác.

Theo di bút của họa sỹ Mai Văn Hiến để lại thì khi nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa ra đời, ngân khố quốc gia chính quyền cách mạng tiếp quản từ Ngân hàng Đông Dương chỉ có 1 triệu đồng tiền rách nát. Chính phủ một mặt kêu gọi toàn dân chung sức quyên góp, ủng hộ nước nhà bằng "Tuần lễ vàng", một mặt khác cho phát hành đồng tiền mới để ổn định xã hội.

Cuối năm 1945, một lần họa sỹ Hiến đến nhà in Tau Pin chơi, ông đã gặp ông Phạm Khoa, lúc bấy giờ là Giám đốc ngân khố Trung ương. Ông Phạm Khoa đã dẫn ông lên gặp Bộ trưởng Bộ Tài chính Phạm Văn Đồng ở số 6 Lê Lai, Hà Nội. Cùng đi với ông lúc đó còn có các họa sỹ Nguyễn Huyến, Nguyễn Văn Hanh và Đỗ Cung. Sau khi bàn bạc, cuối cùng ông được đồng chí Phạm Văn Đồng phân công ông vẽ tờ tiền mệnh giá 5 đồng. Vì toàn bộ khâu vẽ tiền và in tiền phải tuyệt đối giữ bí mật nên ông hoàn toàn làm công việc này trong lặng lẽ, ngay cả gia đình ông cũng không hề hay biết. Hàng ngày, ông phải đi tàu điện từ Ngã Tư Sở đến chỗ vẽ, nếu hôm nào vẽ chưa xong thì cất bản nháp vào hòm gỗ khóa lại, hôm sau đến lại vẽ tiếp.

Sau gần 2 tháng nghiên cứu, mày mò, ông vẽ xong mẫu phác thảo đầu tiên. Tờ tiền màu nâu vàng, phía trái có số 5, chữ giấy bạc Việt Nam. Hình Bác Hồ ông vẽ theo bức ảnh do nhà nhiếp ảnh Vũ Năng An chụp. Ông nói: "Vẽ Cụ Hồ thật khó, làm sao vừa thể hiện được đường nét, vừa thể hiện được cái thần trong con người của Cụ. Phía sau tờ tiền là hình ảnh anh công nhân quai búa trên nền nhà máy. Để thể hiện được điều này, ông ra ga Hàng Cỏ tìm tốp thợ rèn đang làm việc để vẽ làm mẫu. Trên tờ tiền có dòng chữ: "Theo sắc lệnh của Chính phủ Việt Nam kẻ nào làm giả hoặc có hành động hủy hoại tờ giấy bạc của Chính phủ sẽ bị trừng trị theo quân pháp". Tờ tiền mẫu được đồng chí Phạm Văn Đồng duyệt ngay khi nhìn thấy và đến 31/11/1946 thì chính thức được phát hành trong cả nước. Tờ tiền này được họa sĩ Mai Văn Hiến cất giữ như một tài sản quý giá trong cuộc đời họa sĩ của ông.

PV (tổng hợp)